Về sao chép, trích dẫn và 'ăn cóp' (plagiarism)

Entry này muốn nói về hiện trạng sao chép, sử dụng thông tin sao chép không dẫn nguồn ở Việt nam mình (plagiarism, mình tạm dùng từ 'ăn cóp', tránh dùng từ 'đạo văn', sẽ giải thích vì sao ở dưới bài). Mình cũng muốn kêu gọi bloggers cùng lan truyền ý thức tôn trọng tác quyền, nhất là cho lớp trẻ. (hình: sưu tầm)

Đầu tiên xin nói rằng chuyện sao chép thông tin 'không cần theo một nguyên tắc trích dẫn nào' đã thành nếp quen ở VN từ xưa. Gần đây khi mở cửa thông tin, sự cập nhật không đồng đều dẫn đến một số người hiểu và biết và tuân theo, còn rất nhiều người không biết, lại một số người biết nhưng không làm. Kiện cáo bắt đầu có, không ít gay gắt (ví dụ như ở đây). Các vụ kiện cáo do khác biệt nhận thức về 'tôn trọng nguồn' cũng có, vì mục đích cá nhân, tranh giành quyền lợi cũng có. Thế nên càng rối. Nhiều bạn trẻ u u mơ mơ chẳng biết đâu sai đâu đúng mà lần.

Đọc về vụ kiện cáo tác quyền ùm xùm này giữa các giáo sư Đại Học tại TP HCM mới thấy chính một số giáo sư có danh tiếng còn mơ hồ về những nguyên tắc trích dẫn nguồn khi biên soạn giáo trình, và thế nào được coi là 'đạo văn'.

Đấy là trong giới học thuật. Còn báo điện tử tiếng Việt thì khỏi nói, 'ăn cóp' tràn lan. ITCNews có bài: "Đạo báo - sự không bình thường của báo chí Việt nam" đáng để tham khảo (ở đây).

Ở mẩu chia sẻ này, Lana muốn nói là ở Việt Nam, rất nhiều người không được hướng dẫn ý thức về các nguyên tắc trích dẫn, về tôn trọng tác quyền. Đôi khi họ phạm lỗi một cách không cố ý, lấy của người khác nhưng nghĩ là 'của chùa'. Lana không biết đích xác các nguyên tắc trích dẫn đã được đưa vào dạy trong trường Đại học một cách chính thức chưa. Ở phổ thông thì chắc chắn là chưa. Các thầy cô nghiêm cấm hành vi quay cóp (cơ học) nhưng chưa dạy cho học sinh ý thức về 'quay cóp mềm', rằng chỉ trừ những kiến thức chung (general knowledge), việc sử dụng bất kỳ câu, bài, ý tưởng của người khác mà không có xin bản quyền hay trích dẫn nguồn rõ ràng cũng đều là hành vi người ta gọi là 'ăn cắp' hay 'đạo văn'. Nhưng mình nhắc lại là bản thân mình không muốn dùng hai cái từ nặng nề ấy. Nói theo cách nào đó, không biết thì không có tội, hoặc đáng được thông cảm.
Nói thêm là chính mình trước kia chẳng biết gì, vô tư sao chép không trích dẫn, và không hề nghĩ tội tiếc gì cả :((
Nhưng chưa biết thì cần học.
Học rồi, biết rồi, thì nên làm.

Vậy nên rất cần hệ thống giáo dục, truyền thông cùng tuyên truyền về điều này để nâng ý thức chung. Nhưng, trong khi những 'to tát' chưa làm triệt để, thì bắt đầu từ mình, từ bạn bè mình, từ các bloggers... cùng tôn trọng tác quyền, dẫn nguồn/ link cho những trích dẫn. 'Các nhà hàng xóm bloggers' nhà mình đã làm rất tốt điều này, nhưng có những em sinh viên, lớp trẻ hơn bắt đầu tham gia, vì thế, Lana tin hướng dẫn thêm các em là không thừa.
Như ai đó đã nói không thể hay hơn 'thà đốt lên một que diêm còn hơn ngồi nguyền rủa bóng tối'.

Bắt đầu từ những việc đơn giản như tôn trọng tác giả, tôn trọng nguồn khi tham gia vào các trang mạng, từ đó thành ý thức khi sao chép.

Các em có thể tham khảo về 'Plagiarism' (ăn cóp) trong học thuật ở đây - trong một trang dành cho học sinh sinh viên của Mỹ (lưu ý là quy tắc về trích dẫn trong học thuật khắt khe hơn thông thường).

Sơ lược một vài ý chính:
What is plagiarism? In minor cases, it can be the quotation of a sentence or two, without quotation marks and without a citation (e.g., footnote) to the true author. In the most serious cases, a significant fraction of the entire work was written by someone else: the plagiarist removed the true author(s) names(s) and substituted the plagiarist's name, perhaps did some re-formatting of the text...

Tạm dịch: Đạo văn là gì? Trường hợp nhẹ có thể là một, hai câu được trích dẫn mà không bỏ trong dấu ngoặc kép và không có một dẫn nguồn (ví dụ, chú thích) cho tác giả thật sự. Trường hợp nghiêm trọng nhất là khi một phần đáng kể của toàn bộ công trình đã được viết bởi một người khác: người ăn cắp loại bỏ tên của tác giả thật sự và thay thế bằng tên của mình, có thể có chỉnh sửa đôi chút định dạng văn bản...

When using another person's words, to avoid plagiarism one must always do both of the following:
provide a citation, either in the text or in a footnote, and
either enclose their words inside quotation marks or put their words in a block of indented, single-spaced text.
Plagiarism is the act of quoting material without including the indicia of a quotation.

Tạm dịch: Khi sử dụng những câu từ của người khác, để tránh đạo văn luôn luôn phải làm cả hai điều sau đây:
- Cung cấp nguồn, hoặc là trong văn bản hoặc trong ghi chú, và
- Kèm theo câu từ của họ bên trong dấu ngoặc kép hoặc đặt trong một khối văn bản đơn dòng, thụt vào một khoảng cách.
Đạo văn là hành vi trích dẫn tài liệu mà không kèm theo các 'dấu' trích dẫn này.

Coppying ideas: One should provide a citation for all substantial information that is taken from another source:
a. to give credit to the person who supplied the information or who first made the discovery,
b. to relieve the writer from the responsibility for the accuracy or truth of the information,
c. to lead the reader to a source of more detailed or complete information, or
d. to give the reader a sense of the historical evolution of ideas in the field.

Tạm dịch: Khi 'copy' ý tưởng, cần cung cấp nguồn về tất cả các thông tin được lấy từ một nguồn khác:
a. để tôn trọng người cung cấp thông tin hoặc người đầu tiên phát hiện thông tin.
b. để giảm trách nhiệm cho người viết về tính chính xác hay sự thật của thông tin,
c. để dẫn người đọc đến một nguồn thông tin chi tiết hoặc đầy đủ hơn, hoặc
d. để giúp người đọc hình dung về sự phát triển các ý tưởng trong lĩnh vực đang đề cập.

** Thêm: Trong học thuật, còn có nhiều chuẩn trích dẫn khác nhau. Các trường đại học uy tín thường quy định một số chuẩn áp dụng trong trường (ví dụ, chuẩn Harvard được khá nhiều trường khuyên dùng). Nhưng cái này là chủ đề sâu hơn. Các bạn quan tâm có thể tìm trên google 'citation system', 'Harvard Citation', 'plagiarism' để tìm hiểu thêm nhé.